哎呀404…您访问的页面不存在

404 Not Found
哎呀…您访问的页面不存在

温馨提醒您 - 您可能输入了错误的网址,或者该网页已删除或移动
211.103.156.162
当前位置 : 首页  >> 文史综览 > 学林学海

满文“君”、“臣”、“人”类词汇初释

江桥

由于不同语言体系和社会背景存在差别,我们在清史、满族史的研究中常常涉及到满文称谓的确切含义的问题,分清它们的差别,有助于我们客观地认识历史。本文仅就“君”、“臣”、“人”三类作一介绍,希望对大家的研究有所帮助。

一.“君”

满文一般以“han”来对应汉语的“君”[1]。“君类”中包含的词汇范围不仅限于皇帝的称呼,详见下表[2]

原文转写

汉 译[3]

  [4]

1

abkai jui

天子

借汉语意合成

2

hūwangdi

皇帝

借汉语音

3

han

蒙语

4

tumen se

万岁

借汉语意合成

5

dergi

原词转义

6

ejen

主子

蒙语

7

dele

皇上

满语原词转义

8

enduringge ejen

圣主

借汉语意合成

9

genggiyen ejen

明君

借汉语意合成

10

hūwang taidzi

皇太子

借汉语音合成

11

age

阿哥

12

ho?oi cin wang

和硕亲王

原词、借音混合

13

?idzi

世子

借词

14

doroi giyūn wang

多罗郡王

满汉混合

15

jangdzi

长子

借音转义

16

doloi beile

多罗贝勒

满蒙原词

17

gūsai beile

固山贝勒

满蒙原词

18

gurun be dalire gung

镇国公

满汉混合

19

gurun de aisilara gung

辅国公

满汉混合

20

gurun be dalire janggin

镇国将军

满汉混合

21

gurun de aisilara janggin

辅国将军

满汉混合

22

gurun be tuwagiyara janggi

奉国将军

满汉混合

23

kesi be tuwakiyara janggin

奉恩将军

满汉混合

24

uksun

宗室

蒙(有变化)

25

gioro

觉罗

蒙语

26

gurun i efu

固伦额驸

合成

27

ho?oi efu

和硕额驸

合成

28

doroi efu

多罗额驸

合成

29

gūsai efu

固山额驸

合成

30

hūwangheo

皇后

借汉语音

31

hūwang gui fei

皇贵妃

借汉语音

32

gui fei

贵妃

借汉语音

33

fei

借汉语音

34

pin

借汉语音

35

hūwang daizdi i fei

皇太子妃

借汉语音

36

gurun i gungju

固伦公主

满汉混合

37

ho?oi gungju

和硕公主

满汉混合

38

ho?oi gege

和硕格格

合成

39

doroi gege

多罗格格

合成

40

gūsai gege

固山格格

合成

41

ho?oi fujin

和硕福晋

合成

42

doroi fujin

多罗福晋

合成

43

gūsai fujin

固山福晋

合成

这一类词汇虽然指称的是国家最高等级的人群,然而其中源于满、蒙文[5]自身的基本词汇却呈现家族化的特征。如“ejen - 主子”、“age – 阿哥”、“uksun – 宗室”、“gioro – 觉罗”四个基本词汇,以及构成合成词的词素“gege – 格格” 等。这些词的含义随着满族社会的变化也发生了很大变化,这种变化不能不使我们感到当时满族所建立的清代政权的家族化因素和过渡过程中外来文化的强烈影响。

下面选择表中前9个称谓皇帝的词汇,将《御制清文鉴》的释义转写对译,以便于理解、比较:

  abkai jui – abka be sirame, eiten jaka be dasame, halame

                   一切            

tuwancihiyame, emu obume uherilefi, teisu teisu giyan be bahabuha, abka

                           相应                

be ama, na be eme obufi, niyalma be ujirengge be, abkai jui seme tukiyembi.

把 父  地 把 母                             

  hūwangdi – erdemu, abka na de teherehe be, hūwangdi seme tukiyembi.

    皇帝             地与  相称      皇帝      

han – gurun be uherilehe ejen be, manju, monggo han seme tukiyembi.

                  主子 把  满洲   蒙古      

  tumen se – gosin erdemu i abkai fejergi be elhe obuha, baturu bodogon

             之 天            成为       

i duin mederi be taifin obuha, hūturi feng?en yongkiyafi, tumen jalafun

以 四         太平  成为         福祉    全备           寿

jecen akūngge be, tumen se seme tukiyembi.

    无(者)把           

  dergi – umesi den, abka de jergilehe be, dergi seme tugiyembi.

                   相称              

    ⑥ejen - abkai hese be alifi, tumen gurun be uheri kadalahangge be ejen seme

  主子    旨 把                管(者)把 主子 谓

tugiyembi.”

 

dele – umesi wesihun ten de isinaha be, dele seme tukiyembi.

   皇上        崇高              皇上     

enduringge ejen – abkai salgabuha sure genggiyen, eiten jaka be

                           造定                一切   

hūwa?aburengge be, enduringge ejen seme tukiyembi.

                              

genggiyen ejen – ?un biya i gese gehun eldefi, tumen ba  be hafu

                      与 同       光照      地方把 

sarangge be, genggiyen ejen seme tukiyembi.

                        

这九个词,从康熙朝修《御制清文鉴》钦定国语,到乾隆朝《御制增订清文鉴》对“国语”中的词汇修改增删,再到乾隆末年所修的大型多语辞典《御制五体清文鉴》,始终未删改。探究词汇之来源,以满(蒙)文原义不作任何借用、合成、转义的仅“ejen”一词,其余或是借汉语之音而来,如“hūwangdi – 皇帝”;或是借汉语之意合成,如“abkai jui –天子”、“tumen se-万岁”;抑或由满文原词转义而来,如“dergi-上”、“ dele –皇上”等等。再对照清初翻译大量汉文典籍的史实[6],可见许多词汇是为翻译所造。

这一语言现象向我们展示的是:在对君主的称谓上,由于满族原有的社会结构体系的存在,决定了它的单一和随意性。但在不断变化的社会活动中,积极地采取合成和借用等有效的造词方法,吸纳周边民族语言中的词汇,完善“国语”的语言体系,这就是满族本体文化在接触与融合中迅速发展的缩影。单薄的内核和过大的外借表皮导致的是一段时期内的“盛世”和原有本体文化的萎缩甚至消失,这也许就是辉煌而又短暂的满语文历史的缩影。

   

二.“臣”

满文中的“臣”为“amban”。

amban”是满语基本词汇“amba – 大”加名词性词尾“- n”而成,其本意不过仅如汉语“大人”而已。有《满洲旧档》所记万历35年9月一段为证:

“…… baindari, ini ga?an i nadan amban i juse be damtun benjifi ……”(拜音达里,将你村中七位大人之子作为人质送来 ……)

显然,这里的“amban”既非汉语中与“小孩”相对之“大人”,亦非君臣之“臣”,而是指村中重要之人,相当于汉语的“大人[ta51 ren35]”。所谓的“大”,是指社会地位高。当然,那时的满族社会尚不存在君、臣之关系,待国家建立之后,“amban”一词便逐渐固定专用于为国家任职效力之主管之人:

amban – tu?an de fa??ame yabume, ejen be weilerengge be, amban sembi.[7]

大臣   职任 在  效力   行走   主子为  做事的人    大臣  称作

很显然,要胜任“amban”这一称谓,需符合“在职效力”和“为皇帝做事”的条件。

由它又派生出一些相关词汇,依康熙朝的情形列表如下[8]

原 文 转 写

 

 

amban

大臣

ambasa

众大臣

加复数词尾

dorgi amban

内大臣

合成

hebei amban

议政大臣,参赞大臣

合成

ujulaha amban

首辅大臣

合成

fujuri amban

世臣

合成

gungge amban

功臣

借汉语音合成

dargalaha amban

原品致仕大臣

合成

bithei amban

文大臣

合成

uyun king

九卿

借汉语意、音合成[9]

coohai amban

武大臣

合成

booi amban

内务府总管

合成

goloi amban

外省大臣

合成

hebei amban

议政大臣

合成

galai amban

前锋统领

合成

由“amban”派生出的12个词,除表示复数的“ambasa”是按满文构词方式加复数词尾形成的独立词以外,其他词的构成方式基本相同——全部是由不同的词修饰限制中心词“amban”而成。尽管其中有个别词的修饰部分是借汉语音或意而成,但大多数都是以满文本身的词充当这一角色。这种构词方式对满语文的发展是积极的,在文化上也展示出吸纳、消化的意图。这一点,可以从乾隆朝《御制增订清文鉴》中以“amban”为中心词的职官类词汇的大量增加得到证实。当然,之所以产生这种情况,也是因为满文在这方面具有足够的基础。

与“amban”有相似意义的词还有“hafan”和“da”。

其含义分别为:

hafan – jingse umiyesun bisirengge be, hafan sembi. geli hafan

           顶子   带子      有的人         称为     

hali seme holbofi gisurembi.[10]

       称呼        

    da – yaya baita de dalaha urse be, da sembi.[11]

   所有的 事  对 为首的    把 头目 称为

它们同样可以做中心词构成许多表达官员称谓的词,如:

原 文 转 写

 

 

1

hafan

2

bithei hafan

文官

合成

3

coohai hafan

武官

合成

4

jalan sirara hafan

世袭官

合成

5

goloi hafan

外省官员

合成

原 文 转 写

 

 

1

da

头目

2

aliha bithei da

大学士

合成

3

Adaha hūlara bithei da

试读学士

合成

4

kūwaran i da

众武官举选为首者[12]

合成

其构词方式与“amban”基本相同。三个词作为中心词构成的职官名称随着满文的发展呈不断增多的趋势,从数量上看,“amban”、 “hafan”和“da”各自所构成的词汇数量是依次递减的。

除以上三个称谓官员的基本词及其派生词外,还有一些满文中固有的表示官员的词汇,如[13]

原 文 转 写

 

 

hiya

侍卫

lamun funggala

蓝翎侍卫

合成

giyajan

王府随侍

janggin

章京

jangginsa

众章京

复数

tui janggin

护军统领

合成

baitangga

持事人

elcin

使者

gajarci

向导

beidesi

审事人

tungse

通事

借汉语音

bithesi

笔帖式

ulin i niyalma

库使

合成

三.“人”

在此,根据康熙朝《御制清文鉴》“人部 – niyalmai ?o?ohon”, “人类 – niyalmai hacin”的内容列出下表[14]

原文转写

  

    

1

niyalma

2

manju

满洲

3

ju?en

诸申

4

monggo

蒙古

5

ujen chooha

汉军

合成

6

solho

高丽

7

nikan

汉人

8

irgen

9

taigiyan

太监

借汉语音

10

tanggū hala

百姓

借汉语意合成

11

sahaliyan ujungga

黑头者,黎民

借汉语意合成

12

ambasa saisa

大臣等之贤者,君子

合成

13

saisa

贤者

14

somiha saisa

隐匿的贤者,隐士

合成

15

baksi

巴克什、榜什,儒

16

amba bithei niyalma

大文人,大儒

借汉语意合成

17

bithei niyalma

文人

借汉语意合成

18

sefu

师傅、老师

19

?abi

徒弟、学生

20

tacikūi juse

学生

合成

21

coohai niyalma

军人

借汉语意合成

22

gaksi

伙伴

23

takūrsi

承差

24

mejige

传事人

25

medesi

送信人

26

serki

跑报人

27

aduci

放马人

28

ulha tuwakiyara niyalma

照看牲口的人

借汉语意合成

29

usin i haha

地丁,佃户

借汉语意合成

30

jangturi

庄头

31

yafan i da

园头

借汉语意合成

32

hūsun

力,工人

33

turihe

雇的(人),雇工

34

faksi

匠人

35

faksisa

众匠人

36

hūdai niyalma

商人

借汉语意合成

37

hūda?ara niyalma

买卖人

借汉语意合成

38

buthai niyalma

打牲人

借汉语意合成

39

moo sacire niyalma

砍树人,樵夫

借汉语意合成

40

baisin

白丁

41

sula

闲散

42

holbohon

成对人

43

g‘ogin

44

anggasi

45

emhun

46

umudu

47

usingga

孤苦人

48

emteli

单身

49

silhata

孤立人

50

lama

喇嘛

51

cibahanci

女喇嘛

52

hūwa?an

和尚

53

doose

道士

54

guse

尼姑

55

daifu

大夫

56

saman

祝神人

57

bailisi

祈祷送纸人

58

jala

媒人

59

tuwara niyalma

算命人

借汉语意合成

60

cira takara niyalma

相面人

借汉语意合成

61

fangga niyalma

法术人

借汉语意合成

62

siden

干证,证人

63

boji

中保人

64

kumun i niyalma

乐人

借汉语意合成

65

jubesi

说书人

66

bilasi

会唱人

67

kutule

跟马人

68

garin

散跟奴仆

69

aha

奴仆

70

ahasi

众奴仆

71

nehū

使婢

72

nehūji

老婢

73

futahi

一辈奴

74

furna

两辈奴

75

bolhosu

三辈奴

76

genggiyesu

四辈奴

77

ujin

家生子

另义:家生驹

78

dangkan

世仆

79

olji

掠来人

80

ukanju

逃人

81

giohoto

乞丐

82

haha

男人

83

hahasi

众男人

84

hehe

女人

85

hehesi

众女人

   

与前面两个表相比,此表中满文原有词较多,借用、合成词较少,表内词汇的指称对象更为复杂。搞清它们的含义,对认识当时的社会很有帮助。下面对其中二组词汇的释义进行介绍。为了保持意思的准确,在此仍使用对译,对应的汉文亦尽量采用清代词典的用词。

第一组:

  niyalma -- abkai banjinbuha tumen ergengge i dorgi umesi surengge

                  使生         生灵             聪明者 

be niyalma sembi.

      称为

  ju?en – manju aha be, ju?en sembi. geli ju?en halangga niyalma seme

诸申   满洲 奴仆把  诸申 称为      诸申   姓(的) 人   称为

gisurembi.

 

nikan – irgen be nikan sembi.

   汉人         汉人  称为

irgen – abkai fejergi i niyalma be, irgen sembi.

                              称为

taigiyan – irgen cihanggai beye be dasafi, ejen i boo de dosifi,

        太监           情愿              主子的 家 在 

gung hūwa be tuwakiyame dolo takūrabume yaburengge be, daigiyan sembi.

         看守          奉差      行走         太监    称为

  tanggū hala – abkai fejergi niyalma de, hala mukūn umesi labdu

                                                 

ofi, ?o?ome tanggū hala seme gebulembi.

因为  会数               称呼

sahaliyan ujungga – abkai fejergi i geren irgen be, sahaliyan

        黑头者(黎民)                          

ujungga sembi.

     

第二组:

  baisin – alban akū sula banjire niyalma be, baisin sembi. geli

白丁      公务无  闲散  生活            白丁  称为  

abgari banjimbi seme gisurembi.

 闲居   生活        

  sula – baita de afahakū niyalma be, sula  sembi.

闲散         未交付         闲散  称为

  holbohon – yaya kamcibuha niyalma be, holbohon sembi.

   成对人        使合(的)人        成对人  称为

  g’ogin – sakdafi sargan akū haha be, g’ogin sembi.

       老(后) 妻      男人 把      称为

  anggasi – eigen akū hehe be anggasi sembi.

              女人 把       称为

  emhun – sakdafi juse akū be emhun sembi. jai yaya baita de beyei

      老(后) 子         称为          对于 自己

teile bihe be, inu emhun bihe sembi.

独自                称为

  umudu – ajige de ama akū oho juse be umudu sembi.

          时 父    成为 子       称为

  usingga – yaya niyalma juse omosi banjifi, gemu akū ofi emhun

      孤苦人                                成为 独自

banjire be, usingga sembi. geli juse ajigen de ama eniye, ahūn deo gemu

  生活     孤苦人 称为                         

akū ofi emhun banjire be inu usingga sembi.

无 成为  独自  生活       孤独人  称为

  emteli – mukūn falga akūngge be emteli sembi.

单身        宗族     无(者)把  单身  称为

  silhata – gucu duwali akū emteli be, silhata sembi.

孤立人    朋友  同类    单身     孤立人  称为

   

以上满文词汇的含义,对清史、满族史的研究相当重要,特别是在翻译、理解满、汉文史料中一些表示人的身份的用语时,需正确理解,才能不引起歧异。但由于明末、清初满族历史的巨变,语言也有相应的变化,需通过大量史料印证,才能搞清其中的关系。在此仅遵锺翰师教诲,尽所能将线索提供给大家。希望能如吾师之愿,促进满语文研究在清史、满族史的研究中发挥应有的作用。



[1] 依乾隆朝《御制增订清文鉴》的译法,也是清代通行的译法。但在合成汉语“明君”一词时,满文写为“genggiyen ejen”而并不是“genggiyen han”,这应该是为避太祖“genggiyen han”之专称。

[2] 摘自康熙朝《御制清文鉴》卷二,第1-3页,君类。

  康熙朝《御制清文鉴》(han i araha manju gisun i buleku bithe),是清代第一部、也是唯一的一部大型分类、单语、百科性满文辞典,成书于康熙四十七年(1708,序言时间),全书共四函,前三函包括序、部类(?o?ohon hacin)、正文、跋(amargi sioi)、纂修官员名单,共二十二卷册(debtelin),第四函为总纲(uheri he?en);正文分类编排,共分三十六部(?o?ohon),其中武功二部(coohai gung ni ?o?ohon, uju, jai),人八部(niyalmai ?o?ohon, uju-jakūn),产业二部(boigon hethe i ?o?ohon, uju, jai),若加上此三部中各自续出的部分(一部、七部和一部共九部),实际部数为四十五部;部下分类(hacin),共计二百八十类;收词条一万二千余,其中包括单词和词组。卷首有康熙(玄烨)于成书之年所作序言(han i araha manju gisun i buleku bithei sioi)(满文,另有汉文本入康熙《御制文集》卷二十)。书末附编者所撰跋(han i araha manju gisun i buleku bithei amargi sioi)两篇(均为满文)并两组纂修官员名单。

本文采用的是中央民族大学图书馆藏殿刻本。为书写方便,笔者根据国际通行的穆氏转写法(P. G. von Mllendorff, A Manchu Grammar )将满文原文转写为罗马字。下同。

    有关《御制清文鉴》的详细内容,请参见江桥著《康熙〈御制清文鉴〉研究》,燕山出版社20017月。

[3] 为了使汉译更客观准确,符合满文原始含义,满汉词汇对照选择了乾隆朝《御制增订清文鉴》的写法,如该词典中无此词,则另做说明,下同。

[4] 此栏对特殊的构词形式做出说明,下同。

[5] 在此忽略满、蒙文之间的语言关系问题。下同。

[6] 到康熙年间,以满文翻译的汉文典籍已达到了“凡五经四书已经翻译之外,如纲目讲义等有关于治道者靡不译尽”的地步。据康熙“清文鉴序”,满文为:“geli sunja ging, sy ?u bithe be aifini ubaliyambuha ci tulgiyen, g’ang mu, jai jurgan be suhe jergi dasan i doro de holbobuha ele bithe be wacihiyame ubaliyambuhakūngge akū.

[7] 据《御制清文鉴》卷2,第7页下。

[8] 摘自《御制清文鉴》卷2,第7页下-8页上。

[9] 到乾隆朝出现“uyun saitu – 九卿”,将借音的部分替换。

[10] 据《御制清文鉴》卷2,第8页下

[11] 据《御制清文鉴》卷2,第9页上

[12] 据《清文总汇》。乾隆朝《御制增订清文鉴》无此词。

[13] 摘自《御制清文鉴》卷2,第8-9页。

[14] 在《御制清文鉴》的36部中,人部被排在第12位。它包含的词目最多,共计4583条,约占《御制清文鉴》全部词目的38%。其中有称谓人的社会角色、亲疏远近的词汇,也有描述人的容貌性情、品格行为、喜怒哀乐、言语举动、善恶疾病等的词汇此表中的词汇摘自卷5

(文章来源:朱诚如主编《清史论集——庆贺王锺翰先生九十华诞》紫禁城出版社2003年版,中华文史网整理。)

文章点击数:       【 】    【更换背景色
哎呀404…您访问的页面不存在

404 Not Found
哎呀…您访问的页面不存在

温馨提醒您 - 您可能输入了错误的网址,或者该网页已删除或移动
211.103.156.162