由于不同语言体系和社会背景存在差别,我们在清史、满族史的研究中常常涉及到满文称谓的确切含义的问题,分清它们的差别,有助于我们客观地认识历史。本文仅就“君”、“臣”、“人”三类作一介绍,希望对大家的研究有所帮助。
一.“君”
满文一般以“han”来对应汉语的“君”。“君类”中包含的词汇范围不仅限于皇帝的称呼,详见下表:
| 原文转写 | 汉 译 | 说 明 |
1 | abkai jui | 天子 | 借汉语意合成 |
2 | hūwangdi | 皇帝 | 借汉语音 |
3 | han | 君 | 蒙语 |
4 | tumen se | 万岁 | 借汉语意合成 |
5 | dergi | 上 | 原词转义 |
6 | ejen | 主子 | 蒙语 |
7 | dele | 皇上 | 满语原词转义 |
8 | enduringge ejen | 圣主 | 借汉语意合成 |
9 | genggiyen ejen | 明君 | 借汉语意合成 |
10 | hūwang taidzi | 皇太子 | 借汉语音合成 |
11 | age | 阿哥 |
|
12 | ho?oi cin wang | 和硕亲王 | 原词、借音混合 |
13 | ?idzi | 世子 | 借词 |
14 | doroi giyūn wang | 多罗郡王 | 满汉混合 |
15 | jangdzi | 长子 | 借音转义 |
16 | doloi beile | 多罗贝勒 | 满蒙原词 |
17 | gūsai beile | 固山贝勒 | 满蒙原词 |
18 | gurun be dalire gung | 镇国公 | 满汉混合 |
19 | gurun de aisilara gung | 辅国公 | 满汉混合 |
20 | gurun be dalire janggin | 镇国将军 | 满汉混合 |
21 | gurun de aisilara janggin | 辅国将军 | 满汉混合 |
22 | gurun be tuwagiyara janggi | 奉国将军 | 满汉混合 |
23 | kesi be tuwakiyara janggin | 奉恩将军 | 满汉混合 |
24 | uksun | 宗室 | 蒙(有变化) |
25 | gioro | 觉罗 | 蒙语 |
26 | gurun i efu | 固伦额驸 | 合成 |
27 | ho?oi efu | 和硕额驸 | 合成 |
28 | doroi efu | 多罗额驸 | 合成 |
29 | gūsai efu | 固山额驸 | 合成 |
30 | hūwangheo | 皇后 | 借汉语音 |
31 | hūwang gui fei | 皇贵妃 | 借汉语音 |
32 | gui fei | 贵妃 | 借汉语音 |
33 | fei | 妃 | 借汉语音 |
34 | pin | 嫔 | 借汉语音 |
35 | hūwang daizdi i fei | 皇太子妃 | 借汉语音 |
36 | gurun i gungju | 固伦公主 | 满汉混合 |
37 | ho?oi gungju | 和硕公主 | 满汉混合 |
38 | ho?oi gege | 和硕格格 | 合成 |
39 | doroi gege | 多罗格格 | 合成 |
40 | gūsai gege | 固山格格 | 合成 |
41 | ho?oi fujin | 和硕福晋 | 合成 |
42 | doroi fujin | 多罗福晋 | 合成 |
43 | gūsai fujin | 固山福晋 | 合成 |
这一类词汇虽然指称的是国家最高等级的人群,然而其中源于满、蒙文自身的基本词汇却呈现家族化的特征。如“ejen - 主子”、“age – 阿哥”、“uksun – 宗室”、“gioro – 觉罗”四个基本词汇,以及构成合成词的词素“gege – 格格” 等。这些词的含义随着满族社会的变化也发生了很大变化,这种变化不能不使我们感到当时满族所建立的清代政权的家族化因素和过渡过程中外来文化的强烈影响。
下面选择表中前9个称谓皇帝的词汇,将《御制清文鉴》的释义转写对译,以便于理解、比较:
① abkai jui – abka be sirame, eiten jaka be dasame, halame
天 子 天 把 承 一切 物 把 治 更
tuwancihiyame, emu obume uherilefi, teisu teisu giyan be bahabuha, abka
正 一 为 统 相应 理 把 得 天
be ama, na be eme obufi, niyalma be ujirengge be, abkai jui seme tukiyembi.
把 父 地 把 母 为 人 把 养 把 天 子 谓 举
② hūwangdi – erdemu, abka na de teherehe be, hūwangdi seme tukiyembi.
皇帝 德 天 地与 相称 把 皇帝 谓 举
③ han – gurun be uherilehe ejen be, manju, monggo han seme tukiyembi.
君 国 把 养 主子 把 满洲 蒙古 君 谓 举
③ tumen se – gosin erdemu i abkai fejergi be elhe obuha, baturu bodogon
万 岁 仁 德 之 天 下 把 安 成为 勇 谋
i duin mederi be taifin obuha, hūturi feng?en yongkiyafi, tumen jalafun
以 四 海 把 太平 成为 福 福祉 全备 万 寿
jecen akūngge be, tumen se seme tukiyembi.
疆 无(者)把 万 岁 谓 举
④ dergi – umesi den, abka de jergilehe be, dergi seme tugiyembi.
上 甚 高 天 与 相称 把 上 谓 举
⑥ejen - abkai hese be alifi, tumen gurun be uheri kadalahangge be ejen seme
主子 天 旨 把 接 万 国 把 总 管(者)把 主子 谓
tugiyembi.”
举
⑦ dele – umesi wesihun ten de isinaha be, dele seme tukiyembi.
皇上 甚 崇高 高 于 至 把 皇上 谓 举
⑧ enduringge ejen – abkai salgabuha sure genggiyen, eiten jaka be
圣 主 天 造定 聪 明 一切 物 把
hūwa?aburengge be, enduringge ejen seme tukiyembi.
养 把 圣 主 谓 举
⑨ genggiyen ejen – ?un biya i gese gehun eldefi, tumen ba be hafu
明 君 日 月 与 同 亮 光照 万 地方把 通
sarangge be, genggiyen ejen seme tukiyembi.
晓 把 明 君 谓 举
这九个词,从康熙朝修《御制清文鉴》钦定国语,到乾隆朝《御制增订清文鉴》对“国语”中的词汇修改增删,再到乾隆末年所修的大型多语辞典《御制五体清文鉴》,始终未删改。探究词汇之来源,以满(蒙)文原义不作任何借用、合成、转义的仅“ejen”一词,其余或是借汉语之音而来,如“hūwangdi – 皇帝”;或是借汉语之意合成,如“abkai jui –天子”、“tumen se-万岁”;抑或由满文原词转义而来,如“dergi-上”、“ dele –皇上”等等。再对照清初翻译大量汉文典籍的史实,可见许多词汇是为翻译所造。
这一语言现象向我们展示的是:在对君主的称谓上,由于满族原有的社会结构体系的存在,决定了它的单一和随意性。但在不断变化的社会活动中,积极地采取合成和借用等有效的造词方法,吸纳周边民族语言中的词汇,完善“国语”的语言体系,这就是满族本体文化在接触与融合中迅速发展的缩影。单薄的内核和过大的外借表皮导致的是一段时期内的“盛世”和原有本体文化的萎缩甚至消失,这也许就是辉煌而又短暂的满语文历史的缩影。
二.“臣”
满文中的“臣”为“amban”。
“amban”是满语基本词汇“amba – 大”加名词性词尾“- n”而成,其本意不过仅如汉语“大人”而已。有《满洲旧档》所记万历35年9月一段为证:
“…… baindari, ini ga?an i nadan amban i juse be damtun benjifi ……”(拜音达里,将你村中七位大人之子作为人质送来 ……)
显然,这里的“amban”既非汉语中与“小孩”相对之“大人”,亦非君臣之“臣”,而是指村中重要之人,相当于汉语的“大人[ta51 ren35]”。所谓的“大”,是指社会地位高。当然,那时的满族社会尚不存在君、臣之关系,待国家建立之后,“amban”一词便逐渐固定专用于为国家任职效力之主管之人:
amban – tu?an de fa??ame yabume, ejen be weilerengge be, amban sembi.
大臣 职任 在 效力 行走 主子为 做事的人 把 大臣 称作
很显然,要胜任“amban”这一称谓,需符合“在职效力”和“为皇帝做事”的条件。
由它又派生出一些相关词汇,依康熙朝的情形列表如下:
原 文 转 写 | 汉 译 | 说 明 |
amban | 大臣 |
|
ambasa | 众大臣 | 加复数词尾 |
dorgi amban | 内大臣 | 合成 |
hebei amban | 议政大臣,参赞大臣 | 合成 |
ujulaha amban | 首辅大臣 | 合成 |
fujuri amban | 世臣 | 合成 |
gungge amban | 功臣 | 借汉语音合成 |
dargalaha amban | 原品致仕大臣 | 合成 |
bithei amban | 文大臣 | 合成 |
uyun king | 九卿 | 借汉语意、音合成 |
coohai amban | 武大臣 | 合成 |
booi amban | 内务府总管 | 合成 |
goloi amban | 外省大臣 | 合成 |
hebei amban | 议政大臣 | 合成 |
galai amban | 前锋统领 | 合成 |
由“amban”派生出的12个词,除表示复数的“ambasa”是按满文构词方式加复数词尾形成的独立词以外,其他词的构成方式基本相同——全部是由不同的词修饰限制中心词“amban”而成。尽管其中有个别词的修饰部分是借汉语音或意而成,但大多数都是以满文本身的词充当这一角色。这种构词方式对满语文的发展是积极的,在文化上也展示出吸纳、消化的意图。这一点,可以从乾隆朝《御制增订清文鉴》中以“amban”为中心词的职官类词汇的大量增加得到证实。当然,之所以产生这种情况,也是因为满文在这方面具有足够的基础。
与“amban”有相似意义的词还有“hafan”和“da”。
其含义分别为:
hafan – jingse umiyesun bisirengge be, hafan sembi. geli hafan
官 顶子 带子 有的人 把 官 称为 又 官
hali seme holbofi gisurembi.
吏 称呼 合 说
da – yaya baita de dalaha urse be, da sembi.
头 所有的 事 对 为首的 人 把 头目 称为
它们同样可以做中心词构成许多表达官员称谓的词,如:
| 原 文 转 写 | 汉 译 | 说 明 |
1 | hafan | 官 |
|
2 | bithei hafan | 文官 | 合成 |
3 | coohai hafan | 武官 | 合成 |
4 | jalan sirara hafan | 世袭官 | 合成 |
5 | goloi hafan | 外省官员 | 合成 |
| 原 文 转 写 | 汉 译 | 说 明 |
1 | da | 头目 |
|
2 | aliha bithei da | 大学士 | 合成 |
3 | Adaha hūlara bithei da | 试读学士 | 合成 |
4 | kūwaran i da | 众武官举选为首者 | 合成 |
其构词方式与“amban”基本相同。三个词作为中心词构成的职官名称随着满文的发展呈不断增多的趋势,从数量上看,“amban”、 “hafan”和“da”各自所构成的词汇数量是依次递减的。
除以上三个称谓官员的基本词及其派生词外,还有一些满文中固有的表示官员的词汇,如:
原 文 转 写 | 汉 译 | 说 明 |
hiya | 侍卫 |
|
lamun funggala | 蓝翎侍卫 | 合成 |
giyajan | 王府随侍 |
|
janggin | 章京 |
|
jangginsa | 众章京 | 复数 |
tui janggin | 护军统领 | 合成 |
baitangga | 持事人 |
|
elcin | 使者 |
|
gajarci | 向导 |
|
beidesi | 审事人 |
|
tungse | 通事 | 借汉语音 |
bithesi | 笔帖式 |
|
ulin i niyalma | 库使 | 合成 |
三.“人”
在此,根据康熙朝《御制清文鉴》“人部 – niyalmai ?o?ohon”, “人类 – niyalmai hacin”的内容列出下表:
| 原文转写 | 汉 译 | 说 明 |
1 | niyalma | 人 |
|
2 | manju | 满洲 |
|
3 | ju?en | 诸申 |
|
4 | monggo | 蒙古 |
|
5 | ujen chooha | 汉军 | 合成 |
6 | solho | 高丽 |
|
7 | nikan | 汉人 |
|
8 | irgen | 民 |
|
9 | taigiyan | 太监 | 借汉语音 |
10 | tanggū hala | 百姓 | 借汉语意合成 |
11 | sahaliyan ujungga | 黑头者,黎民 | 借汉语意合成 |
12 | ambasa saisa | 大臣等之贤者,君子 | 合成 |
13 | saisa | 贤者 |
|
14 | somiha saisa | 隐匿的贤者,隐士 | 合成 |
15 | baksi | 巴克什、榜什,儒 |
|
16 | amba bithei niyalma | 大文人,大儒 | 借汉语意合成 |
17 | bithei niyalma | 文人 | 借汉语意合成 |
18 | sefu | 师傅、老师 |
|
19 | ?abi | 徒弟、学生 |
|
20 | tacikūi juse | 学生 | 合成 |
21 | coohai niyalma | 军人 | 借汉语意合成 |
22 | gaksi | 伙伴 |
|
23 | takūrsi | 承差 |
|
24 | mejige | 传事人 |
|
25 | medesi | 送信人 |
|
26 | serki | 跑报人 |
|
27 | aduci | 放马人 |
|
28 | ulha tuwakiyara niyalma | 照看牲口的人 | 借汉语意合成 |
29 | usin i haha | 地丁,佃户 | 借汉语意合成 |
30 | jangturi | 庄头 |
|
31 | yafan i da | 园头 | 借汉语意合成 |
32 | hūsun | 力,工人 |
|
33 | turihe | 雇的(人),雇工 |
|
34 | faksi | 匠人 |
|
35 | faksisa | 众匠人 |
|
36 | hūdai niyalma | 商人 | 借汉语意合成 |
37 | hūda?ara niyalma | 买卖人 | 借汉语意合成 |
38 | buthai niyalma | 打牲人 | 借汉语意合成 |
39 | moo sacire niyalma | 砍树人,樵夫 | 借汉语意合成 |
40 | baisin | 白丁 |
|
41 | sula | 闲散 |
|
42 | holbohon | 成对人 |
|
43 | g‘ogin | 鳏 |
|
44 | anggasi | 寡 |
|
45 | emhun | 独 |
|
46 | umudu | 孤 |
|
47 | usingga | 孤苦人 |
|
48 | emteli | 单身 |
|
49 | silhata | 孤立人 |
|
50 | lama | 喇嘛 |
|
51 | cibahanci | 女喇嘛 |
|
52 | hūwa?an | 和尚 |
|
53 | doose | 道士 |
|
54 | guse | 尼姑 |
|
55 | daifu | 大夫 |
|
56 | saman | 祝神人 |
|
57 | bailisi | 祈祷送纸人 |
|
58 | jala | 媒人 |
|
59 | tuwara niyalma | 算命人 | 借汉语意合成 |
60 | cira takara niyalma | 相面人 | 借汉语意合成 |
61 | fangga niyalma | 法术人 | 借汉语意合成 |
62 | siden | 干证,证人 |
|
63 | boji | 中保人 |
|
64 | kumun i niyalma | 乐人 | 借汉语意合成 |
65 | jubesi | 说书人 |
|
66 | bilasi | 会唱人 |
|
67 | kutule | 跟马人 |
|
68 | garin | 散跟奴仆 |
|
69 | aha | 奴仆 |
|
70 | ahasi | 众奴仆 |
|
71 | nehū | 使婢 |
|
72 | nehūji | 老婢 |
|
73 | futahi | 一辈奴 |
|
74 | furna | 两辈奴 |
|
75 | bolhosu | 三辈奴 |
|
76 | genggiyesu | 四辈奴 |
|
77 | ujin | 家生子 | 另义:家生驹 |
78 | dangkan | 世仆 |
|
79 | olji | 掠来人 |
|
80 | ukanju | 逃人 |
|
81 | giohoto | 乞丐 |
|
82 | haha | 男人 |
|
83 | hahasi | 众男人 |
|
84 | hehe | 女人 |
|
85 | hehesi | 众女人 |
|
与前面两个表相比,此表中满文原有词较多,借用、合成词较少,表内词汇的指称对象更为复杂。搞清它们的含义,对认识当时的社会很有帮助。下面对其中二组词汇的释义进行介绍。为了保持意思的准确,在此仍使用对译,对应的汉文亦尽量采用清代词典的用词。
第一组:
① niyalma -- abkai banjinbuha tumen ergengge i dorgi umesi surengge
人 天 使生 万 生灵 内 最 聪明者
be niyalma sembi.
把 人 称为
② ju?en – manju aha be, ju?en sembi. geli ju?en halangga niyalma seme
诸申 满洲 奴仆把 诸申 称为 又 诸申 姓(的) 人 称为
gisurembi.
说
③nikan – irgen be nikan sembi.
汉人 民 把 汉人 称为
④irgen – abkai fejergi i niyalma be, irgen sembi.
民 天 下 的 人 把 民 称为
⑤taigiyan – irgen cihanggai beye be dasafi, ejen i boo de dosifi,
太监 民 情愿 身 把 修 主子的 家 在 内
gung hūwa be tuwakiyame dolo takūrabume yaburengge be, daigiyan sembi.
宫 院 把 看守 内 奉差 行走 把 太监 称为
⑤ tanggū hala – abkai fejergi niyalma de, hala mukūn umesi labdu
百 姓 天 下 人 中 姓 族 甚 多
ofi, ?o?ome tanggū hala seme gebulembi.
因为 会数 百 姓 曰 称呼
⑦sahaliyan ujungga – abkai fejergi i geren irgen be, sahaliyan
黑头者(黎民) 天 下 的 众 民 把 黑
ujungga sembi.
头 称
第二组:
① baisin – alban akū sula banjire niyalma be, baisin sembi. geli
白丁 公务无 闲散 生活 人 把 白丁 称为 又
abgari banjimbi seme gisurembi.
闲居 生活 称 说
② sula – baita de afahakū niyalma be, sula sembi.
闲散 事 于 未交付 人 把 闲散 称为
③ holbohon – yaya kamcibuha niyalma be, holbohon sembi.
成对人 凡 使合(的)人 把 成对人 称为
④ g’ogin – sakdafi sargan akū haha be, g’ogin sembi.
鳏 老(后) 妻 无 男人 把 鳏 称为
⑤ anggasi – eigen akū hehe be anggasi sembi.
寡 夫 无 女人 把 寡 称为
⑥ emhun – sakdafi juse akū be emhun sembi. jai yaya baita de beyei
独 老(后) 子 无 把 独 称为 又 凡 事 对于 自己
teile bihe be, inu emhun bihe sembi.
独自 有 把 也 独 有 称为
⑦ umudu – ajige de ama akū oho juse be umudu sembi.
孤 小 时 父 无 成为 子 把 孤 称为
⑧ usingga – yaya niyalma juse omosi banjifi, gemu akū ofi emhun
孤苦人 凡 人 儿 孙 生 皆 无 成为 独自
banjire be, usingga sembi. geli juse ajigen de ama eniye, ahūn deo gemu
生活 把 孤苦人 称为 又 儿 小 时 父 母 兄 弟 皆
akū ofi emhun banjire be inu usingga sembi.
无 成为 独自 生活 把 也 孤独人 称为
⑨ emteli – mukūn falga akūngge be emteli sembi.
单身 宗族 无(者)把 单身 称为
⑩ silhata – gucu duwali akū emteli be, silhata sembi.
孤立人 朋友 同类 无 单身 把 孤立人 称为
以上满文词汇的含义,对清史、满族史的研究相当重要,特别是在翻译、理解满、汉文史料中一些表示人的身份的用语时,需正确理解,才能不引起歧异。但由于明末、清初满族历史的巨变,语言也有相应的变化,需通过大量史料印证,才能搞清其中的关系。在此仅遵锺翰师教诲,尽所能将线索提供给大家。希望能如吾师之愿,促进满语文研究在清史、满族史的研究中发挥应有的作用。
到康熙年间,以满文翻译的汉文典籍已达到了“凡五经四书已经翻译之外,如纲目讲义等有关于治道者靡不译尽”的地步。据康熙“清文鉴序”,满文为:“geli sunja ging, sy ?u bithe be aifini ubaliyambuha ci tulgiyen, g’ang mu, jai jurgan be suhe jergi dasan i doro de holbobuha ele bithe be wacihiyame ubaliyambuhakūngge akū.”
在《御制清文鉴》的36部中,人部被排在第12位。它包含的词目最多,共计4583条,约占《御制清文鉴》全部词目的38%。其中有称谓人的社会角色、亲疏远近的词汇,也有描述人的容貌性情、品格行为、喜怒哀乐、言语举动、善恶疾病等的词汇。此表中的词汇摘自卷5。
(文章来源:朱诚如主编《清史论集——庆贺王锺翰先生九十华诞》紫禁城出版社2003年版,中华文史网整理。)